તે રાત્રે, દિયાને સમજાયું કે સૌથી વધુ પીડા કઈ છે: બાળક ન હોવાની પીડા, કે પછી જે માણસને તે પ્રેમ કરે છે તેના દ્વારા ‘માણસ’ તરીકે ઓછું મૂલ્યવાન ગણાવવાની પીડા? તેણે નક્કી કર્યું કે બીજી પીડા વધુ ઘાતક છે. તે બાળક ન આપી શકી, પણ તે જીવનસાથી તો હતી. વિહાનનો મૌન અસ્વીકાર તેના આત્માને ધીમે ધીમે મારી રહ્યો હતો.
બીજા દિવસે સવારે, દિયાએ પોતાને અરીસામાં જોઈ. તેની આંખો સૂઝી ગઈ હતી, પણ તેમાં એક નવી દ્રઢતા હતી. તેણે વિચાર્યું, ‘હું એક વ્યક્તિ છું. જો આ સંબંધ માત્ર બાળક પર આધારિત હોય, તો તેનું ભવિષ્ય શું?’
તેણે સવારની ચા બનાવતી વખતે લીલાવતીબેનને પૂછ્યું, ‘બા, તમને મારા રસોઈ બનાવવામાં, ઘર ચલાવવામાં, કે તમારી સંભાળ રાખવામાં કોઈ ફરિયાદ છે?’
લીલાવતીબેને જવાબ આપ્યો, ‘ના,. તું કામકાજમાં તો બહુ સારી છે, પણ…’
‘બસ,’ દિયાએ તેમની વાત કાપી. ‘મારું સારું હોવું માત્ર ‘પણ’ પછીના શબ્દો પર આધારિત નથી. મારું મૂલ્ય આ ઘરમાં મારા પ્રયત્નો પર પણ આધારિત છે. હું હજી પણ તમારી પુત્રવધૂ છું, અને મારી આ સમસ્યા મારા હાથમાં નથી.’
આ પહેલીવાર હતું જ્યારે દિયાએ સાસુ સામે માથું ઊંચક્યું હતું. લીલાવતીબેન થોડા આશ્ચર્યચકિત થયા, પણ જૂના વિચારોની પકડ મજબૂત હતી. તેમણે માત્ર એટલું જ કહ્યું, ‘સમય બધું બદલશે, પણ વંશને સમય બદલી શકતો નથી.’
તે જ અઠવાડિયે, દિયાએ ફરીથી ડૉક્ટર સાથે મુલાકાત લીધી. આ વખતે તે બાળક માટે નહીં, પણ પોતાના મનની શાંતિ માટે ગઈ હતી. ડૉક્ટરે તેને કહ્યું કે માતૃત્વના અન્ય સ્વરૂપો પણ છે. સમાજમાં એવા કેટલાય બાળકો છે જેમને પ્રેમાળ માતાની જરૂર છે.
આ વિચાર દિયાના મગજમાં ઘર કરી ગયો. સાંજે, જ્યારે વિહાન ઘરે આવ્યો, ત્યારે દિયાએ બહાદુરીથી તેની સામે વાત મૂકી. ‘વિહાન, જો આપણું ભાગ્ય બાળક પેદા કરવાનું નથી, તો શું આપણે કોઈ બાળકને દત્તક ન લઈ શકીએ? તેને એક પિતાનો પ્રેમ અને ઘર આપી શકીએ.’
વિહાને પહેલા તો સ્તબ્ધતાથી જોયું, પછી હસી પડ્યો. તે હાસ્ય કડવું હતું. ‘દત્તક? શું તું પાગલ થઈ ગઈ છે? મારે મારા લોહીનું બાળક જોઈએ છે, કોઈ બીજાનું નહીં. મને સમાજમાં શું મોં બતાવવાનું?’
તેણે દિયાના વિચારોને માત્ર ઠુકરાવ્યા નહીં, પણ તેના પ્રયાસોને ‘પાગલપન’ ગણાવ્યા. તે રાત્રે, દિયાને ખરેખર સમજાઈ ગયું કે વિહાનની નિરાશા બાળક ન હોવાની નહીં, પણ ‘પોતાના વંશ’ને આગળ ન વધારી શકવાની અહંકારયુક્ત નિરાશા હતી.
તે પથારી પર બેઠી રહી, વિહાનની પીઠ તરફ જોતી. હવે તે રડતી નહોતી. તેના આંસુ સુકાઈ ગયા હતા, અને તેની જગ્યાએ એક સખત નિર્ધાર આવ્યો હતો. દિયાના જીવનમાં હવે વળાંક આવી રહ્યો હતો. પિંજરું સોનાનું હોય કે લોખંડનું, જો તેમાં શ્વાસ ઘૂંટાતો હોય તો તેને તોડવું જ પડે.